Ka’ap’éel t’aan ma’ in ch’a’ik in ti’alintej

 

 

Yaan t’aano’ob uts u juum tu xikin máak, yaan t’aano’ob ma’ uts xani’i’.

 

Ka’péel t’aan jumpuli’ ma’ uts tu t’aan ti’ le máax ku ts’íiba’: mix u ya’alik, mix u yu’ubik. Leti’ le t’aano’oba’: jump’éele’ «chíimpol», u k’a’ap’éele’ «máasewáal».

 

Le yáax t’aano’ jach ku yu’ubaj ya’ala’al. Jach ku ts’íibta’al xan. Jump’éel t’aan, in wa’alik teene, jach «institucional».

 

U ka’ap’éel t’aano’ suuk u yu’ubal xan. Jach ku chíikpajaj te’ k’iino’ob táan bin u máank’iinta’al le ku ya’ala’al «lenguas indígenas» bino’. Ja’abilja’ab bey u beeta’ala’. Le je’ela’ uti’al u yóolinta’al maayat’aan bin…

 

«Chíimpol» , ‘aceptar, obedecer, admitir, asentir’, taak ya’alik ich káastelant’aane’: inclinar la cabeza. Tak ich maayt’aane’ bey in wóol ma’ jach chúukbesa’ane’. Ba’ale’ lelo’ yaanal ba’al ti’al tsikbaltbil.

 

In wa’like’ «chíimpol» chéen u kóon t’aanil jump’éel t’aan ch’a’aba’an ich káastelan, ba’ale’ suta’ab ich maaya tumen úuchben sut t’aano’ob. Leti’ le t’aana’: «chíinpulkinbáaj».

 

«Chíinpulkinbáaj» taak ya’alik ich káastelan ‘me arrojo a tus pies, me humillo ante ti, me inclino ante ti, te reverencio’. (Wáaj ku béeytale’ wáalte’ex u tsíibil ju’nil Papeles de los Xiu de Yaxá ich maayat’aan, jóok’sa’an xokbil tumen UNAM).

 

Bey túuna’ «chíimpool» ma’ ki’iki’t’aan ti’ teni’. Tene’ kin wa’alik je’el bix ya’alik in na’ ka’ache’: «Kin éejemtik».

 

«Máasewáal» leti’ le u ka’ap’éel t’aan ma’ jach ki’ u juum ti xikina’. Yáaxe’ tin kaajale’, Peet U, te’ noojolo’, ma’ táan u ya’ala’al. Ma’ in wa’alik tumen ma’ in k’aj óoli’. Ba’ale’ ku ts’o’okole’ ma’ in wa’alik tumen ku beetik in yaj óolal.

 

Ba’ax jach k’askúunt tin tuukul le t’aana’ leti’ ba’ax tin xokaj ti’ úuchben tsíibil ju’un u k’aaba’ Crónicas de Yaxkukul. Ku ya’alik beya’:

 

«1543 años lay yabil ca cimi Ah Tzit-mop tu tan katun españolesob. Lay-ix yabil binci españolesob te t’ Xamancheyle u xachete maya uinicob u mazeualtobe, yoklal manan mazeual uinic u paliltob ti-Hó.

Lay talobi xache uinicob u mazeualtob.» (U máansaj ts’íib Martínez tu k’iinil)

 

Te’ela’ le t’aan «máasewáal» ku suutbal verbo taak ya’alik ‘esclavizar’. Wáaj beya’ ba’ax ti’al kin búukintik nook’ k’askúuna’an.

 

Bey túuna’ mix táan in chíimpoolal, mix táan xan in p’atik in máasewáalta’al ­(tene’ maaya wíiniken –ba’ale’ lelo’ u jeel tsikbal xan)

 

Ba’ale’ le tsikbala’ chéen in t’aan xan.  

 

 

José Natividad Ic Xec

José Natividad Ic Xec es director de elchilambalam.com y mayapolitikon.com

Deja un comentario

scroll to top